Nuhi Gashi: Çeşitli Avrupa Ülkelerinde Arnavut ADE ile İlgili Görüş ve Düşünceler
Nuhi Gashi, M.A., öğretmen ve okul müdürüydü, sonra Berlin’de ADE öğretmeni ve uzun yıllardan beri Kosova Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığında Arnavutça ADE’nin Avrupa ve Okyanus ötesi ülkeler sorumlusu. Sayısız okul ziyaretleri ve ADE öğretmenleriyle kurduğu bağlantıları, tüm dünyadan Arnavutça ADE öğretmenleri için hazırladığı yaz eğitim seminerleriyle ADE’nin farklı ülkelerdeki durumunu en iyi bilen kişi olarak kendisini konuyla ilgili diğer dil grupları için de geçerli olabilecek özet ve kıyaslama yetkili kılmaktadır. Orijinal metnin kısaltılmış halidir.
Özet
Arnavutça ana dilinde ders (ADE) Arnavutların yaşadığı birçok devlette sunulmakta. Öncelikle eski göç dalgasından daha ziyade yeni (1960’lı yıllardan itibaren) Diaspora mensuplarınca ziyaret edilmektedir. Arnavutça ADE 1990’lı yıllara kadar birçok yerde Yugoslavca ADE’nin parçasıydı, ancak çoğu zaman gölgede kalmış bir haldeydi (içeriğinin kıstlanması, azaltılmış program). Giderek artan ve Kosova Savaşı (1998/99) ve Kosova’nın 2008 yılı bağımsızlık anlaşmasıyla tavan yapan siyasi gerilimlerle bağlantılı olarak 1990–1995 yılları arasında Arnavut ADE için ders planı ve materyalleri geliştirilmiştir. Aynı zamanda Kosova’daki savaş ve Arnavutluk Cumhuiryetinden gelen mülteciler sebebiyle Diaspora’da Arnavutların sayısı o denli artmıştır ki bugün Arnavutların 1/3’ü göçte yaşamaktadır.
Arnavutça ADE’nin hedefleri – eskiden öncelikli memlekete döndükten sonra okula geri uyumunun sağlanması – o zamandan beri çok fazla değişmiş ve aşağıdaki gibidir:
- Kültürel ve dilsel (köken) kimliğinin yeni ülkede de korunması
- Göç ülke toplumuna uyumunun iyi gelişmiş çift kültürlü bir kimlik ve kültürlerarası yeterlilikle desteklenmesi
- Geri dönüş durumunda köken kültürüne kolaylaştırılmış uyum
Ders Planları, Yasal Statü, Dahil Edilmiş Öğrenci Sayısı
Arnavut makamlarınca ADE için esas olan belgeler “Diaspora’da Arnavutça Ek Ders Planı” (Kosova Eğitim Bakanlığı, 2007), ders materyalli 19 kitapçık (alt, orta ve üst kademe, düzey I-III için 6’şar ve anaokulu için 1; Zürih Eğitim Fakültesi işbirliğiyle 2010–2013), ve de Arnavutluk Cumhuriyetinin 2010–2012 yılları arasında çıkardığı üç kademe için ders materyalleri.
Göç ülkelerinin genedel ilke, alanlarla vs. sınırlı köken dilde ders ve kültüre ilişkin farklı temel ilke ve çerçeve kuralları mevcut. Bu tip belgeler İsveç, Avusturya, birkaç Alman eyaleti ve İsviçre kantonlarınca hazırlanmış, aralarında Ana Dil ve Kültürü Zürih Çereçeve Ders Planı (2011) en belirgin olanıdır. Bazı devletler ders metryallerini ve kitaplarını Arnavutça olarak üretmiştir, örneğin İsveç ve Avusturya (bkz. http://modersmal.skolverket.se/albanska/, http://www.schule-mehrsprachig.at/index.php?id=47).
ADE’nin farklı ülkelerdei hukuki statüsüyle ilgili geniş bir yelpaze mevcut. Ana dil ve köken kültürlerinin devlet tarafından hiçbir şekilde dikkate alınmamasından, ADE’nin göç ülke eğitim sistemine kesin ve başarılı uyumuna kadar. Buna bağlı olarak kabaca üç organizasyon şekli ayırtedilebilir:
- ADE’nin okul sistemine dahil edilmesi (örn. Finlandya, İsveç, bazı Alman eyaletleri)
- Kısmi uyum (örneğin bazı İsviçre kantonları)
- Diğer organizasyon şekilleri, örneğin işbirliğinin belli kültürlerarası projelerle sınırlandırılmasından Arnavut kültür ve eğitim derneklerince komple organize edilmesine kadar (örneğin İtalya, Yunanistan, İngiltere, Belçika)
ADE, bazı devletlerde tamamıyle eğitim sistemine dahilken (“öğretmenlerin maaş ödemesi de buna dahil) ve de pedagojik ve dilbilimsel araştırmalara konu olurken, birçok yerde durum farklıdır: ADE isteğe bağlı bir program olarak görülmekte, organzsayon ve ödeme sözkonusu dil grubunun kültür ya da eğitim derneklerine bırakılır, bunlar da çoğunlukla profesyonel anlamda kaliteye ulaşamamakta ve sınırlı sayıda öğrenciye hitap edememektedir. ADE öğretmenlerinin bu şekilde eğitim olanakları asgari düzeyde veya yok, devlet öğretmenleriyle bağlantı da az ve ADE öğretmenlerinin statüsü ve iş memnuniyeti de düşüktür. Bu durumu, göç ülkeleriyle iki taraflı görüşmelerle veya bizzat ödenek sağlamakla düzeltmeyi, bugüne kadar ne Kosova ne de Arnavutluk’un başarabildiğini eklemek gerekir.
İlginç olan, ADE’yi örgün eğitim sistemine dahil eden devletlerde göç geçmişli çocuk ve gençlerin okul başarısının farkedilir şekilde artmış olduğudur; bu da kesin iyileştirilmiş uyum ve kültürlerarası yeterliliğinin sonucu. Bu anlamda örneğin İsveç, Avusturya ya da Kuzey Ren Vestfalya Üniversitelerinde Arnavutça ADE’nin gölgede kaldığı Paris, Brüksel, Roma veya Atina yerine daha çok Arnavut Secondos öğrencilerinin bulunması tesadüf olamaz. ADE’nin okul kariyerini oluşturuken büyük yardımı olduğu yadsınamaz.
Kosova Eğitim Bakanlığının istatistiki verilerine göre Arnavutça ADE’ye devam eden yaklaşık 30 000 Arnavut öğrencisi mevcut. Bu rakam, Disapora’da okul çağındaki çocukların %2’sini geçmemektedir. Ülkelere göre dağılımı oldukça dikkat çekicidir: ADE’ye devam edenler arasında en yüksek yüzdelik dilimi Finlandiya’nın (dahili ADE; aşağı yukarı %80), takiben İsveç (%10), Avusturya (%50), Almanya (%10, eyaletlere göre değişir), İsviçre (%8) vs. Bazı Avrupa devletlerinde, Arnavut göçünün çok olmasına rağmen farklı sebeplerden hiçbir şekilde ADE’nin sunulmaması da unutulmamalıdır.
Çözüm Bekleyen Sorunlar
ADE’nin önemi bilimsel (kültürlerarası, didaktik, dilbilimsel ve psikolojik) açıdan sorgulanamaz. Yine de bu dersler için teorik bir temel ve faydalı didakik-yöntemsel yol göstericilerinin oluşturulması, birçok yerde belirsiz hukuki statüyü (isteğe bağlı bir program) ve işlenmesini zorlaştıran etkenler (ders dışı zamanlarda, kötü maaşlar, eğitim olanaklarının az oluşu vs.) nedeniyle fazlaca zordur. Buna, bir de yeni ders ve görevlerin resmi ders programına getirdiği ek yük ve değişik boş zaman etkinlikleri sunanların savaşı eklenmekte. Bir de az sayıda öğrencinin olması dersi yaş, dil yeterliği, aile geçmişi vs. açısından heterojen gruplarla çoklu sınıf sisteminde işlemek zorunda bırakıyor. Öğretmen için böyle sınıflarda çalışmak, oldukça zorlayıcı ve gördüğü normal eğitiminin çok üzerinde bir yeterlik ve hazırlık gerektiriyor. ADE öğretmenlerinin köken ve de göç ülkelerince sadece kurumsal olarak değil, eğitim anlanında da etkili bir biçimde desteklenmesi halinde – örneğin bireyselleştirilmiş, oyun ağırlıklı ve dijital öğrenmenin edinilmesi ve uygulanmasında – ADE cazip haliyle ve önem kazanmış olarak kendini kabul ettirecektir.